Evren’deki büyük gök cisimlerinin çoğu yuvarlak bir biçimdedir ve bu rastlantı değildir. Bu şekil, kütleleri arttıkça güçlenen yerçekimi sayesinde oluşur. Bir gök cismi büyüdükçe, gaz toplar veya diğer cisimlerle çarpışarak kütlesini artırır. Kütlesi büyüyen cismin yerçekimi o kadar etkili hâle gelir ki yüzeydeki çıkıntılar çöker ve cismin biçimi giderek küreselleşir.
Küçük cisimlerde, örneğin asteroitlerde, yerçekimi bu kadar güçlü olmadığından şekiller düzensizdir. Ancak çapı yaklaşık 400 kilometreyi aşan cisimler, kendi ağırlıklarına dayanamayarak zamanla yuvarlaklaşır. Bu süreç, Dünya’daki dağların erozyonla aşınması veya kumsaldaki kum birikimlerinin belirli bir yüksekliği aşamaması gibi doğal bir mekanizmaya benzer.
Dünya Neden Tam Küre Değildir?
Dünya mükemmel bir küre değildir, kutuplardan hafifçe basıktır ve ekvator bölgesi dışa doğru şişkindir. Örneğin Dünya’nın en yüksek dağı olarak bilinen Everest Dağı, merkezden ölçüldüğünde Chimborazo Dağı’ndan daha alçaktır.
Bu durum, gezegenin dönme hareketi sırasında ortaya çıkan merkezkaç kuvveti ve kutuplardaki basıklık nedeniyle oluşur.
Gezegenlerin çoğu, yüzeylerindeki çarpışmalar ve bileşim farklılıkları nedeniyle gerçek anlamda mükemmel bir küre şekline ulaşamaz.
Gök Cisimlerinin Şekil Kategorileri
Bir gök cisminin şeklini belirleyen temel faktörler arasında kütle, dönme hızı ve bileşim yoğunluğu bulunur. Küçük cisimler, çapları yaklaşık 400 kilometrenin altında olanlar, oluşum sırasında kazandıkları rastlantısal şekli korur. Yarıçapı 200–800 kilometre arasında olan daha büyük cisimler ise zamanla giderek yuvarlak bir forma yaklaşır.
Yaklaşık 800 kilometre yarıçapını aşan gök cisimleri hidrostatik dengeye ulaşır. Hidrostatik denge, cismin kendi yerçekimi altında maddesinin iç basınçla dengelendiği kararlı biçimi ifade eder. Bu aşamadan sonra cismin şekli, kütle çekimi ve dönme hareketiyle belirlenir ancak dönme hızı, yüzey çarpışmaları ve bileşim farklılıkları nedeniyle mükemmel küresellik sağlanamaz.
Dönme Hızı ve Merkezkaç Kuvveti
Gezegenler döndükçe merkezkaç kuvveti deneyimler. Bu kuvvet, dönen cismin dışa doğru hissettiği görünür bir etkidir. Dünya, Mars gibi küçük ve yavaş dönen gezegenlerde bu etki sınırlıdır ve şekil sapmaları azdır ancak Jüpiter ve Satürn gibi hızlı dönen gaz devlerinde ekvator şişkinliği oldukça belirgindir.
Merkezkaç kuvvetinin uç örneklerinden biri ise Kuiper Kuşağı’ndaki cüce gezegen Haumea’dır. Haumea, bir dönüşünü yalnızca dört saatte tamamlar ve bu hızlı dönüş nedeniyle neredeyse yumurta biçimini almıştır.