Deja vu durumu, yeni yaşanan bir deneyimin daha önce yaşanmış gibi tanınmasıyla ortaya çıkar; ancak bu benzerlik, orijinal anının bilinçli hatırlanamaması nedeniyle bir belirsizlik yaratır.
Nörobilişsel araştırmalar, deja vu’nun temelinde özellikle temporal lob ve hipokampusun rol oynadığını gösteriyor. Hipokampus, anıların oluşturulması ve geri çağrılmasında kritik bir alan olarak, yeni bir olayı daha önce yaşanmış gibi algılamada yaşanan uyumsuzluklardan sorumlu tutuluyor.
Bazı bilim insanları ise deja vu’nun tamamen bir hata olmadığını, aksine hafıza sisteminin hızlı ve uyarlanabilir bir işlevinin sonucu olabileceğini düşünüyor. Bu fenomen, kusurlu da olsa, karmaşık hafıza geri çağırma süreçlerinin işaretçisi olabilir. Hayatta kalma açısından hızla tanıdık kalıpları algılamak, belirsizlik anlarında hızlı ve doğru kararlar alınmasına yardımcı olur. Bu nedenle, deja vu evrimsel biyologlar tarafından bir “spandrel” yani yan ürün olarak değerlendirilir; nöral senkronizasyon mekanizmalarının nadir aksaklıkları, örüntü tanıma ve navigasyon avantajlarıyla dengelenir.
Evrimsel açıdan deja vu, zeka ve öz-farkındalıkla bağlantılı karmaşık zihinsel süreçlerin bir parçası olabilir. Beynimizin giderek karmaşıklaşmasıyla ortaya çıkan doğrusal olmayan ve çağrışımsal bellek yapıları, zihinsel prova yapma, gelecek senaryoları simüle etme ve hatalardan ders çıkarma yeteneklerimizi geliştirir. Bu da insanın bilişsel hayatta kalma becerilerinde önemli bir evrimsel adımı temsil eder.
Son olarak, deja vu sadece biyolojik bir fenomen olmakla kalmaz; ruhsal açıdan da kişiye süreklilik, bağlılık ve aşinalık hissi vererek stres ve kaygıyı azaltır. Beynin böyle anlarda “daha önce üstesinden gelindi” mesajı vermesi, motivasyonu artırır ve kaotik dünyada bir anlık mola işlevi görür.
