Ay’ı veya Güneş’i ufka yakın gördüğünüzde, çoğu kişi onun normalden çok daha büyük olduğunu algılar. Bu durum, “Ay yanılsaması” veya “Ay illüzyonu” olarak adlandırılır. Aslında Ay, ufukta da gökyüzünün tepesinde de aynı boyuttadır ancak insan gözü ve beyni, ufukta onu devasa algılar.
Bu illüzyon yalnızca Ay için geçerli değildir. Doğan veya batan Güneş için de benzer bir etki gözlemlenir fakat Güneş’e uzun süre bakamayacağımızdan, bu etki genellikle dolunay zamanında fark edilir. İlginç bir şekilde, Ay yanılsaması binlerce yıldır biliniyor. MÖ 7. yüzyıla tarihlenen Asur şehri Ninova’da bulunan çivi yazılı bir kil tablette bile bu durum tasvir edilmiştir.
Yanılsamayı Açıklama Çabaları Nasıl Ortaya Çıkmıştır?
Tarih boyunca bu illüzyonun sebepleri tartışılmıştır. Aristoteles, Ay’ın büyük görünmesini atmosferdeki kırılmaya bağlamıştı; ancak bu doğru değildir. Ay, açık havada da aynı şekilde büyük görünür. Günümüzde sıkça dile getirilen bir diğer açıklama, atmosferin bir mercek gibi davranarak Ay’ı büyütmesidir. Oysa atmosfer, Ay’ı yatay eksende hafifçe basık gösterir; yani illüzyonun kaynağı olamaz.
Başka bir teori, ufukta Ay’ı gördüğümüzde onu yakın nesnelerle kıyaslamamızın yanılsamayı oluşturduğunu ileri sürer. Ancak bu açıklama da yetersizdir; çünkü deniz veya geniş düzlüklerde ufuk tamamen boş olsa bile illüzyon devam eder. Şehirde gökyüzünün ortasında Ay’ı gördüğümüzde, onu normal boyutunda algılarız.
Bilimsel Araştırmalar ve Bulgular Nelerdir?
1950’ler ve 1960’larda Irvin Rock ve Lloyd Kaufman tarafından yapılan deneyler, insanların Ay’ı ufukta çok daha büyük gördüğünü doğrulamıştır.
Bazı durumlarda, Ay tepede olduğundan üç kat daha büyük algılanmıştır. Ancak görsel ipuçları ortadan kalktığında, örneğin Ay’ı bir kağıt havlu rulosundan bakarak incelediğinizde, her konumda aynı boyutta görünür.
Ponzo Yanılsaması ve Ay İllüzyonu
Ay yanılsamasının temel sebebi, Ponzo yanılsaması olarak bilinen optik etkidir. Bu yanılsamada, üstteki çizgi daha uzak algılandığı için daha uzun gibi görünür. Beynimiz, ufukta Ay’ı uzak bir nesne olarak algıladığında, onun fiziksel boyutu değişmediği hâlde daha büyük yorumlar. Aynı mekanizma, Ames odası illüzyonunda da gözlemlenir; eşit boydaki kişiler, odadaki konumlarına bağlı olarak farklı boyutlarda algılanır.
Ay yanılsamasında bir diğer etkense, gökyüzünü yarım küre şeklinde algılamamızdır. Ufuk çizgisi, gökyüzünün merkezine göre daha uzak görünür. Bu yüzden ufuktaki Ay daha uzak ve dolayısıyla daha büyük algılanır. Ay yükseldikçe, beyin onu daha yakın görür ve normal boyutunda algılar.
Orta Çağ’ın önemli filozoflarından İbn el-Heysem, görme ve optik üzerine çalışmalarında bu fenomeni incelemiş ve doğru bir şekilde gözlemlerini aktarmıştır. Ona göre, nesneler daha yakın algılandığında küçük, uzak algılandığında büyük görünür. Günümüzde bu açıklamalar Ponzo illüzyonu ile desteklenmiştir.
