Topkapı Sarayı’nda bulunan arşiv belgelerine göre; Osmanlı’nın ilk müneccimbaşısı II. Bayezid döneminde göreve getirilen Seydi İbrahim b. Seyyid’di.
Osmanlı Devleti tarih sahnesinden çekilene kadar tam 37 kişi müneccimbaşılık makamında bulundu. En temel sorumluluğu, her yıl hicri aylara göre yeni bir takvim hazırlamaktı. Bu takvimler süslenir, o sene içinde gökyüzünde meydana gelecek tutulmalar belirtilirdi. Hazırlanan takvim önce padişaha ardından sadrazama sonra diğer devlet ricaline sunulurdu.
Devlete ait önemli işlerin yapılacağı uğurlu zamanların belirlenmesi, müneccimbaşıların astroloji ile ilgili görevleri arasında bulunurdu.
Bu işleme “zayiçe hazırlamak” denirdi. Zayiçe, bir işe başlamak için en uğurlu zaman diliminin belirlenmesiydi. Bu uğurlu saatlerin, vakt-i sa’d ya da eşref saati olarak isimlendirildiği de olurdu.
Müneccimbaşıların eşref saati tahminleri doğru çıkarsa binlerce akça bahşiş alırlardı. Yıldızların, burçların ve gözyüzü hareketlerinin insan hayatı üzerinde etkisi olduğuna inananlar, eşref saatlerine dikkat ederdi. Padişahlar arasında bu makama çok fazla önem verenler, müneccimbaşına danışmadan önemli kararlar vermezdi. Ancak I. Abdülhamid ve III. Selim gibi bu makama itibar etmeyen padişahlar da vardı.
Yıldızların ve burçların özelliklerini bilmek müneccimbaşı olmanın en temel kurallarından biriydi.
Hazırladıkları takvimlerde mutlaka burçlara özel bir bölüm bulunurdu.
Takvimlerin ikinci kısmında “Mevâki’-i Buruc” başlığı altında özel bir sütun hazırlanırdı. Burçların özelliklerinin belirlenmesinde güneş, ay ve gözlemlenen diğer gezegenlerin yörünge içindeki hareketleri temel alınırdı.
Buradaki önemli detaylardan biri; hava ve ateş burçlarının erkek, su ve toprak burçlarının ise dişi sayılmasıydı.
Burc-ı bâdî (Hava burçları): İkizler, Terazi, Kova.
Burc-ı âteşî (Ateş burçları): Koç, Arslan, Yay.
Burc-ı âbî (Su burçları): Yengeç, Akrep, Balık.
Burc-ı hâkî (Toprak burçları): Boğa, Başak, Oğlak.
Hamel Burcu – Koç / 21 Mart – 20 Nisan
Burc-ı bere ismiyle de anılan hamel burcu, çoğunlukla güneşin yörüngedeki hareketleriyle birlikte ele alınır. İlkbaharın başlangıç tarihi, güneşin Hamel burcuna girdiği tarihtir. Koç, Hamel burcunun minyatürlerdeki sembolüdür. Bu tarih aralığı ava ya da sefere çıkmak için en iyi zaman olarak kabul edilmiştir. Hamel burcunun mensupları; sadık, aceleci, samimi ve lider vasıflarıyla ön plana çıkardı.
Sevr Burcu – Boğa / 21 Nisan – 20 Mayıs
Burc-ı süreyyâ ve “burc-ı gâv” olarak da anılan sevr burcu, boğa motifiyle sembolize edilirdi. Bu dönemde ekim/dikim yapmak, evlenmek, çiftlik hayvanı yatırımı yapmanın sonu iyi olur diye düşünülürdü. Boğaların ağır işlere dayanıklı olması nedeniyle bu burca sahip kişilerin güçlü karaktere sahip olduğu kabul edilirdi.
Aynı zamanda sevr burcu olan kişiler dürüst, çalışkan ve çekingen kişilikleriyle bilinirdi. Bu burcun insanları doktorluk, sarraflık, çiftçilik ve bahçıvanlık gibi mesleklerde başarılı olurlar.
Cevzâ Burcu – İkizler / 21 Mayıs – 21 Haziran
İkizler burcu Osmanlı’da burc-ı dü-peyker ya da cevzâ olarak isimlendirilirdi. Cevzâ, yücelik ve yükseklik ifadeleriyle birlikte anılan bir burçtu. Bu dönem edebi uğraşlarla ilgilenme dönemiydi.
Seretân Burcu – Yengeç / 22 Haziran – 22 Temmuz
Ay, burc-ı harçeng olarak da isimlendirilen seretân burcuna geldiğinde avlanmak, yeni kıyafetler giymek ve şerbet içmenin hayırlara vesile olacağı düşünülürdü. Çoğu kaynakta, seretân burcunun ayın evi olduğundan bahsedilir. Dönemin minyatürleri ve edebiyatı incelendiğinde bu tarih aralığında doğan kişilerin, yalnızlığı seven ve inatçı karakterler olarak tasvir edildiği görülür.
Osmanlı sultanlarından II. Murat, III. Murat, IV. Murat ve II. Mahmut seretan burcuna dahildirler.
Esed Burcu – Aslan / 23 Temmuz – 22 Ağustos
Burc-ı şîr olarak da bilinen esed burcu, Osmanlı dönemi minyatürlerinde aslan figürüyle tasvir edilmiştir. Güneş yeryüzünde en etkili olduğu zaman diliminde, yörüngede esed yani Aslan burcundadır. Edebiyatta övülen kişinin kişilik özellikleri, aslanın güçlü duruşu üzerinden anlatılır. Bu dönem de sefere çıkma, savaş açma, düşman üzerine yürüme ve tılsım yazma dönemidir.
Sünbüle Burcu – Başak / 23 Ağustos – 22 Eylül
Sünbüle burcu, minyatür sanatında elinde başak ya da orak bulunan insanlarla tasvir edilmiştir. Ay bu burçta olduğunda, bilimle uğraşmak ya da sefere çıkmanın hayırlı olacağı inancı bulunuyordu. Bugün titizlikleriyle ünlü başak burçları o dönemde de benzer şekilde düzenli olmalarıyla bilinirdi.
Mîzan Burcu – Terazi / 23 Eylül – 23 Ekim
Mizan burcu, Zühre yıldızını ifade ettiğinden sıklıkla ikisi birlikte anılır. Burç, dönemin minyatürlerinde terazi simgesiyle tasvir edilmiştir. Bu tarih aralığında doğan kişiler zevk düşkünü ve güzel sanatlara eğilimli insanlardır. Ay, Mizan burcuna geldiğinde mektup yazmak, elçi göndermek ya da düğün yapmak hayra yorulurdu. Bu dönem düğün mevsimine işaret eder, çocuklar bu dönemde okula gönderilir. Ki bilindiği üzere okullar bugün de bu ayda açılır.
Akreb Burcu – Akrep / 24 Ekim – 22 Kasım
Merih (Mars) gezegeniyle birlikte anılan akreb burcu, sabit halde bulunan ve akrebe benzeyen yıldız kümesini tanımlardı. Merih gezegeni daima uğursuzlukla özdeşleştirilmişti. Akreb burcunun yeryüzündeki hayata fitne getirdiğine şüphe yoktu. Bu dönem geometri ve astronomi üzerine çalışma dönemiydi. Ay bu burçtayken kötülüklerden sakınmak gerekir, sefere çıkılmazdı.
Kanuni Sultan Süleyman, II. Osman ve V. Mehmet Reşad bu burçta doğan padişahlar arasındadır.
Kavs Burcu – Yay / 23 Kasım – 21 Aralık
Burc-ı kemân veya hâne-i kemân olarak da bilinen kavs burcu, Divan Edebiyatı’nda en çok geçen burçlardan biridir. Sıklıkla ok kelimesiyle birlikte anılır. Minyatürlerde yay ve ok birlikte tasvir edilmiştir. Bu dönem inşaat dönemidir. Ay Kavs'a geldiğinde, yeryüzünde mutluluk ve huzur yayıldığına inanılırdı.
Ceyd Burcu – Oğlak / 22 Aralık – 20 Ocak
Burc-ı buzgâle olarak bilinen cevd burcu, Zühal yıldızıyla birlikte ele alınırdı. Oğlağın kurban edilen hayvanlar arasında olması, edebiyatta kurban ve bayram gibi kelimelerle birlikte anılmasına neden olmuştur. Oğlak burcunun şiirlerde geçen özelliğine göre, oğlaklar oldukça duygulu insanlardır. Hamel ve ceyd yani koç ve oğlak burçlarının sevgilinin aşkından yanıp tutuşmasından sıklıkla bahsedilmiştir. Sefere çıkma, elçi gönderme dönemidir.
Devl Burcu – Kova / 21 Ocak – 18 Şubat
Edebiyatta delv-i sipihr olarak isimlendirilen devl burcu, kelime anlamından hareketle su ve kuyu ile ilişkilendirilirdi. Bu nedenle minyatürlerde kuyudan su çeken insan figürleriyle sembolize edilmiştir. Yine burcun isminden hareketle bu dönemde bahçe işleriyle uğraşmak iyiye yorulurdu. Bahçe ve tarım işleri ile uğraşma dönemidir. Su elementinin hakim olduğu bir döngüdür.
Hût Burcu – Balık / 19 Şubat – 20 Mart
Hût burcu, yazma eserlerde Burc-ı mâhî olarak geçer. Gökyüzündeki yıldızların balık şeklinde olmasından dolayı derya, deniz ve gemi gibi kelimelerle edebiyatın konusu olmuştur. Balık burcu bahar ayını müjdelediği için bu dönemde yapılacak olan bütün işlerin iyilik getireceği düşünülürdü. Hût burcu döneminde doğan kişilerin iyi huylu, cesur ve ihtiyatlı olduğu kabul edilirdi. Balık burcunun güneşe yaklaştığı bu dönem kıymetli insanlarla görüşmeler yapma ve elçiler gönderme zamanıdır.
