Güneş Sistemi’ndeki sekiz gezegen arasında Venüs, dönüş yönü bakımından istisnai bir konumdadır. Çoğu gezegen Güneş etrafında batıdan doğuya dönerken, Venüs kendi ekseni etrafında doğudan batıya, yani ters yönde dönmektedir. Bu durum, gezegenin geçmişte yaşadığı şiddetli bir çarpışmanın sonucu olarak değerlendirilir.
Venüs’ün Dönüş Ekseninin Değişim Sebebi Nedir?
Bilimsel modellere göre Venüs, oluşumunun erken evrelerinde diğer gezegenler gibi aynı yönde dönüyordu ancak gezegenin bir proto-gezegenle çarpışması, dönme eksenini neredeyse 180 derece kaydırdı.
Bu çarpışma, Venüs’ün hem dönüş hızını hem de yönünü etkiledi. Bu nedenle Venüs’ün yüzeyinde bir gün, bir yıldan daha uzun sürer; çünkü gezegen kendi etrafında son derece yavaş döner.
Venüs’ün ters dönüşü, Güneş Sistemi’nde tekil bir durum değildir. Uranüs, neredeyse yatay eksende dönerken; Neptün’ün Triton uydusu da ters yönde dönmesiyle dikkat çeker. Bu örnekler, gezegenlerin oluşum sürecinde çarpışma ve kütleçekim etkileşimlerinin ne kadar belirleyici olduğunu gösterir.
Dünya’nın Dönüş Dengesini Ay Sağlıyor
Dünya da geçmişte büyük göktaşı çarpışmaları yaşamıştır ancak Ay’ın çekim etkisi, gezegenin dönme eksenini dengede tutmaktadır.
Dünya’nın dönme ekseni ortalama 23,5° eğiktir ve bu eğiklik, Ay sayesinde 22,1° ile 24,5° arasında kalır. Bu salınıma presesyon denir ve bir döngüsü yaklaşık 26 bin yıl sürer.
Ayrıca, Ay’ın yörüngesindeki 5°’lik eğiklik nedeniyle oluşan nutasyon salınımı, her 18,6 yılda bir tekrar eder. Bu iki hareket, gezegenin uzun vadeli iklimsel istikrarını korur.
Milankoviç Döngüleri: İklim Değişiminin Astronomik Temeli
Dünya’nın iklim döngülerini belirleyen faktörler arasında nutasyon, presesyon, eksen eğikliği (obliquity) ve yörünge eliptikliği (eccentricity) bulunur. Bu dört etki, Sırp bilim insanı Milutin Milankoviç tarafından tanımlanmış ve Milankoviç döngüleri olarak adlandırılmıştır.
Nutasyon: 18,6 yıllık döngüyle eksen eğikliğinde küçük salınımlar yaratır.
Presesyon: 26 bin yılda bir dönme ekseninin yönünü değiştirir.
Obliquity (Eksen eğikliği): 41 bin yılda 22,1° ile 24,5° arasında değişir.
Eccentricity (Yörünge eliptikliği): 100 bin ile 400 bin yıl arasında değişen periyotlarla Dünya’nın yörüngesinin daireselliğini etkiler.
Bu değişimler, Güneş’ten alınan radyasyon miktarını doğrudan etkileyerek buzul çağlarının oluşumuna zemin hazırlar. Jüpiter, Satürn ve Venüs gibi büyük gezegenlerin kütleçekim etkileri, bu döngülerin zaman aralıklarını belirleyen temel unsurlardır.
Buzul Çağları ve Astronomik Etkiler
Dünya tarihi boyunca birçok buzul çağı yaşanmıştır. Bunlardan dört tanesi süper buzul çağı olarak tanımlanır:
Huroniyen (2,5 milyar yıl önce)
Sturtian (700 milyon yıl önce)
Marinoan (650 milyon yıl önce)
Gaskiers (580 milyon yıl önce)
Bu dönemlerde Milankoviç döngülerinin etkileri, atmosferdeki sera gazı oranları ve Güneş’in etkinliğiyle birleşerek küresel sıcaklıkları aşırı düşürmüştür.
Özellikle Sturtian dönemi, ekvatora kadar uzanan buz tabakalarıyla gezegenin neredeyse tamamen donduğu bir “Kartopu Dünya” evresini temsil eder.
Son buzul çağı olan Pleistosen, yaklaşık 2,5 milyon yıl önce başlamış ve 11.700 yıl önce sona ermiştir. Günümüzde içinde bulunduğumuz Holosen dönemi, görece ılıman bir iklim evresidir.