Çocukken kendi etrafımızda döndükten sonra sendeleyerek yürümeye çalışmak eğlenceliydi. Ancak bu basit deney, insan dengesinin nasıl çalıştığını anlamak için mükemmel bir örnektir. Dönmeyi bıraktıktan sonra yaşanan baş dönmesi hissinin asıl nedeni biyolojiden çok fiziktir.
Dengeyi Sağlayan Sistem: Vestibüler Mekanizma
Baş dönmesinin merkezinde, iç kulakta yer alan vestibüler sistem bulunur. Bu sistem, vücudun denge ve yön algısından sorumludur. İç kulağın labirent benzeri yapısında, birbirine dik konumda üç yarım daire kanalı yer alır. Her bir kanal, başın farklı eksenlerdeki hareketini algılamak için düzenlenmiştir.
Bu kanalların içinde endolenf adlı bir sıvı ve onu algılayan tüysü duyu hücreleri bulunur. Başınızı çevirdiğinizde, fizik yasaları gereği sıvı bir süre harekete direnç gösterir. Bu hareket tüysü hücreleri uyarır ve beyne sinyaller gönderir. Beyin, bu sinyaller sayesinde başın yönünü ve hızını algılar.
Ancak dönmeyi bıraktığınızda, endolenf sıvısı bir süre daha hareket etmeye devam eder. Beyin, bu gecikmeyi hâlâ dönüyormuşsunuz gibi algılar ve ortaya baş dönmesi hissi çıkar. Sıvı durduğunda ise bu his ortadan kalkar.
Bu mekanizmayı evde kolayca test edebilirsiniz: Sağa doğru 5-10 tur döndükten sonra durduğunuzda başınız döner. Ancak bu kez sağa döndükten hemen sonra aynı sayıda sola dönerseniz, baş dönmesi yaşamazsınız. Çünkü endolenf sıvısı bu kez ters yönde hareket eder ve iki etki birbirini dengeler.
Peki, Balerinler ve Patenciler Nasıl Baş Dönmesi Yaşamıyor?
Profesyonel sporcuların sırlarından biri antrenman olsa da, asıl etken görsel ve sinirsel sistemin eğitilmesidir. Başımızı döndürdüğümüzde, gözlerimiz otomatik olarak ters yöne hareket eder. Bu refleks “nistagmus” olarak bilinir ve genellikle baş dönmesine neden olur.
Balerinler ve patenciler, bu etkiyi azaltmak için özel teknikler geliştirir. Örneğin patenciler, optokinetik nistagmus adı verilen karşıt bir göz hareketi kullanır. Gözler çevredeki nesneleri takip ederken beyin, bu hareketi sabit bir görüntü olarak algılar. Böylece kişi dönüyor olsa bile çevre sabitmiş gibi görünür.
“Spotting” Tekniği: Beyni Eğiten Gözler
Balerinler ise “spotting” adı verilen bir yöntemle baş dönmesini önler. Bu teknikte, dansçı dönerken başını mümkün olduğunca sabit bir noktaya odaklar. Her dönüşte başını kısa bir an sabit tutup ardından hızlıca çevirir. Böylece nistagmus etkisi azalır ve denge korunur.
2013 yılında yapılan bir araştırma, spotting tekniğinin sadece gözleri değil, beyni de eğittiğini ortaya koymuştur. Bu sayede iç kulaktaki denge sinyalleri baskılanır ve baş dönmesi hissi en baştan engellenir.
